Жақында бір кісі маған өте жақсы сұрақ қойды деп ойлаймын. Мен оны осында келтіріп отырмын:
Сәлеметсіз бе, Лұқа мен Жоханның айтуынша деп неге жазылады? Меніңше, «сәйкес» деген сөз — бұл адамның өз түсінігіне сүйеніп, шабыттанып жазған баяндамасы дегенді білдіреді.
Сондықтан мен Иса Мәсіхтің (ғ.с.) өзі жеткізген Інжілді іздеймін, бірақ Лұқа, Жохан және басқалар «бойынша» жазылған нұсқалар емес. Егер сізде сондай көшірме болса, мен оны қуана қабылдаймын.
Бұл сұраққа терең әрі шынайы жауап беру керек деп ойладым. Сол үшін сұрақтың өзіне бір сәт тоқталайық, тіпті оны аздап өзгертіп қоялық.
«Інжіл» сөзі нені білдіреді?
Әл-Кітаптың Жаңа Өсиетінде төрт Інжіл кітабы бар: Матай, Марк, Лұқа және Жохан. Бұл кітаптардың әрқайсысының «сәйкес» деп аталу себебі не? Бұл төртеу — әртүрлі Інжілдер дегенді білдіре ме (немесе әртүрлі Инжилдер ме)? Олар «Исаның Ізгі хабарына» қайшы келе ме? Әлде бұл – «сол адамның түсінігіне негізделген шабытты жазба» дегенді білдіре ме?
Осындай сұрақтарда біз көбіне алдын ала қалыптасқан түсініктерге сүйеніп, байыппен ойлануға мән бермей жатамыз. Бірақ жүйелі және білімге негізделген жауап алу үшін, алдымен «Інжіл» (немесе «Инжил») сөзінің түп мағынасына үңілуіміз керек. Жаңа Өсиеттің түпнұсқасы грек тілінде жазылған (толығырақ осында қараңыз). Сол тілде «Інжіл» сөзі εὐαγγέλιον (оқылуы: эуангелион) деп аталады. Бұл сөз «жақсы хабар» деген мағына береді. Бұл мағынаны біз осы сөздің ежелгі мәтіндерде қалай қолданылғанынан көре аламыз. Ал Ескі Өсиет (Таурат пен Забур) иврит тілінде жазылған болатын (толығырақ мына жерден оқуға болады). Бірақ біздің дәуірімізге дейінгі шамамен 200-жылдары — Жаңа Өсиеттен бұрын — сол кездегі әлемнің басым бөлігі грек тілінде сөйлейтін болғандықтан, иврит тіліндегі Ескі Өсиет грек тіліне аударылды. Бұл аударма Септуагинта деп аталады (осында оның тарихы туралы толығырақ жазылған). Септуагинта арқылы грек сөздерінің сол замандағы қолданылу тәсілін түсіне аламыз (яғни б.з.д. 200 жылы). Міне, сол аудармада εὐαγγέλιον («жақсы хабар») қалай қолданылғанына бір мысал:
Дәуіт Римонның ұлдары — беероттық Рекаб пен оның інісі Баанаға жауап беріп былай деді: «Мені барлық қиындықтан құтқарған тірі Жаратқан Ие куә! Біреу маған: “Саул өлді”, — деп, жақсы хабар жеткіздім деп ойлап келді. Бірақ мен оны ұстап алып, Зиклагта өлтірдім. Сол хабар үшін берген сыйым сол болды!»
(2 Патшалықтар 4:9-10)
Бұл үзіндіде Дәуіт (Дауд) патша бір адамның жауының өлімі туралы хабарды «жақсы жаңалық» ретінде жеткізген сәтін айтып отыр. Бұл сөз грек тіліндегі εὐαγγελίου деп аударылған (б.з.д. 200 жылы жасалған Септуагинта аудармасында). Демек, εὐαγγελίου сөзі грек тілінде «жақсы хабар» дегенді білдіреді.
Алайда εὐαγγελίου сөзі тек жаңалықтың өзін ғана емес, сол «жақсы хабарды» қамтитын тарихи кітапты немесе жазбаша құжатты да білдіреді. Мысалы, Джастин Мартир — Інжілдің алғашқы ізбасарларының бірі (ол Пайғамбардың (с.ғ.с.) сахабаларының «рухани мұрагері» секілді) және көп жазба қалдырған автор. Ол εὐαγγελίου сөзін былай қолданған: «…сондай-ақ Інжілде Оның айтқандары жазылған…» (Джастин Мартир, Трифомен диалог, 100). Бұл жерде «жақсы хабар» сөзі нақты бір кітапты білдіру үшін қолданылып тұр.
«Матайдың айтуынша Інжіл», «Лұқаның айтуынша Інжіл» деген сияқты атауларда εὐαγγελίου (Ізгі хабар) сөзі ең алдымен «жақсы хабар» деген бастапқы мағынасында тұр. Бірақ ол сонымен бірге сол жақсы хабардың жазбаша нұсқасын білдіреді. Мысалы, «Матай бойынша Ізгі хабар» — бұл Матай жазып қалдырған Ізгі хабардың жазбаша нұсқасы дегенді білдіреді.
«Інжіл» мен «Жаңалық» сөздерін салыстыру
Қазіргі таңда «жаңалық» сөзі де екі түрлі мағынада қолданылады. Оның бастапқы мағынасы — аштық немесе соғыс сияқты болып жатқан маңызды, драмалық оқиғаларды білдіреді. Дегенмен, бұл сөз сондай-ақ бізге осы оқиғалар туралы хабар беретін агенттіктерге де қатысты қолданылады — мысалы, BBC, Al-Jazeera немесе CNN.
Мен осыны жазып отырған сәтте Сириядағы азаматтық соғыс көптеген жаңалықтарға себеп болуда. «Мен Сирия туралы BBC жаңалықтарын тыңдаймын» деп айту — қалыпты тіркес. Бұл сөйлемдегі «жаңалықтар» ең алдымен оқиғалардың өзіне, бірақ сонымен қатар бұл оқиғаларды жеткізіп жатқан агенттікке де қатысты. Бірақ BBC жаңалықты ойлап таппайды, жаңалық BBC-ге де қатысты емес — ол маңызды оқиға туралы баяндайды. Сол жаңалық туралы толық мағлұмат алғысы келген тыңдаушы бірнеше агенттіктің бірнеше репортажын тыңдауы мүмкін — бәрі бір жаңалық оқиғасына қатысты.
Дәл осы сияқты, Інжіл де — Иса әл-Мәсіх (ғ.с.) туралы. Ол — бұл «жаңалықтың» орталық тұлғасы. Тек бір Інжіл бар. Назар аударыңыз, Марк өзінің кітабын қалай бастайды:
«Иса Мәсіх туралы Ізгі хабардың бастауы…»
(Марқа 1:1)
Яғни, бір ғана Інжіл бар және ол — Иса (ғ.с.) жайлы.– А.С.) туралы және оның бір хабары бар еді, бірақ бұл хабарды Марк кітапта жазған және бұл кітапты Інжіл деп те атайды.
Інжіл – хадистерге ұқсас
Інжілді хадистермен салыстырып түсінуге болады. Бір оқиға жайлы бірнеше хадис әртүрлі иснадтармен, яғни жеткізушілер тізбегі арқылы жеткен. Оқиға бір, бірақ оны жеткізген тізбек өзгеше болуы мүмкін. Хадис мазмұны – Пайғамбар Мұхаммедтің (с.ғ.с.) сөзі мен ісі, жеткізушілердің өзі туралы емес. Дәл сол сияқты, Інжілдер де бір оқиғаны баяндайды, бірақ иснад тізбегі тек бір сілтемеден тұрады. Егер сіз хадистердің, мысалы Бұхари мен Муслим сияқты ғалымдар тексеріп бекіткеннен кейін, Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) айтқандары мен істерін дәл жеткізе алады деп қабылдайтын болсаңыз, онда Інжіл жазушыларының тікелей жазып қалдырған бір буындық «иснадын» қабылдау неге қиын болар еді? Бұл дәл сол қағида – бірақ мұнда иснад әлдеқайда қысқа әрі анық, себебі Інжіл мәтіндері оқиғалардан көп ұзамай жазылған. Бұхари мен Муслим болса, ауызша түрде жеткен риуаяттарды бірнеше ұрпақ өткен соң хатқа түсірген.
Інжіл жазушылары өздігінен емес, Құдайдың жетелеуімен жазды
Бұл Інжілдерді жазған адамдар өз ойларымен емес, Иса әл-Мәсіхтің (ғ.с.) уәдесі бойынша Алланың Рухының жетелеуімен жазған. Бұл турасында әрі Інжілде, әрі Құранда айтылады:
«Мен сендермен әлі бірге жүргенімде осыны айттым. Бірақ Құдай Әке менің атымнан жіберетін Қамқоршы – Киелі Рух – сендерге бәрін үйретеді және мен айтқан сөздерімді естеріңе салады.»
(Жохан 14:25-26)
«Сол уақытта Мен елшілерге (шәкірттерге) уахи еттім: “Маған және Менің елшіме иман келтіріңдер!” – деп. Олар: “Біз иман келтірдік, куә бол, біз шын мұсылманбыз!” – деді.»
(Маида сүресі 111-аят)
Сондықтан Матай, Марк, Лұқа және Жохан жазған Інжілдер – Иса Мәсіхтің (ғ.с.) Ізгі хабары. Олар сол хабарды жеткізушілер. Егер сіз Иса Мәсіхтің (ғ.с.) шынайы тәлімімен танысқыңыз келсе – сол Інжіл жазбаларын оқыңыз.