Исраил халқының тарихын жеңіл әрі жүйелі түсіну үшін уақыт сызбасын пайдаланайық. Алдымен Иса Мәсіхтің (ғ.с.) заманына дейінгі ең танымал пайғамбарларды осы сызбаға орналастырамыз.
Бұл сызбада Батыс күнтізбесі қолданылған және оқиғалар б.з.д. кезеңмен берілген. Әр түрлі түстер арқылы пайғамбарлардың өмір сүрген жылдарының ұзақтығы көрсетілген. Ыбырайым (ғ.с.) мен Мұса (ғ.с.) пайғамбарлар – өздері арқылы Алла Тағаланың маңызды нышан-белгілерін жеткізген тұлғалар. Дәуіт (ғ.с.) пайғамбар Иерусалимде алғаш патшалық құрған, әрі Забурды бастаған пайғамбар ретінде белгілі. Ал Иса Мәсіх (ғ.с.) – Інжіл Шарифтің өзегі, сондықтан біз үшін аса маңызды.
Асыл түспен белгіленген кезең — Исраил халқының Мысыр перғаунының қоластында құлдықта өмір сүрген уақытын көрсетеді.
Бұл кезең Ыбырайым пайғамбардың (ғ.с.) шөбересі Жүсіп пайғамбардың (ғ.с.) Мысырға құл болып барғанынан басталады. Кейін ол өз туыстарын да сол елге көшіріп алған. Уақыт өте келе, олар құлға айналды. Мұса пайғамбар (ғ.с.) Исраил халқын осы құлдықтан құтқарып, Құтқарылу мейрамы (Песах) арқылы үлкен нышан-белгі қалдырды.
Міне, осы сәттен бастап Исраил халқының жаңа тарихы басталды. Уақыт сызбасында бұл кезең сары жолақпен белгіленген.
Олар Исраил (немесе Палестина) жерінде өмір сүрді. Мұса пайғамбар (ғ.с.) өз өмірінің соңында Исраил халқына Бата мен Қарғысты жариялады – бұл оқиға уақыт сызбасында жасыл жолақтан сары жолаққа өтетін тұсқа сәйкес келеді. Осылайша, Исраил халқы Ыбырайым пайғамбарға (ғ.с.) берілген уәде бойынша белгіленген жерде бірнеше ғасыр бойы өмір сүрді. Бұл кезеңде оларда патша да, астана да болмады, себебі Иерусалим қаласы сол уақытта басқа халықтың иелігінде еді.
Кейін, б.з.д. 1000 жылдары Дәуіт пайғамбардың (ғ.с.) билікке келуімен Исраил халқының жағдайы түбегейлі өзгерді.
Дәуіт пайғамбар (ғ.с.) Иерусалимді басып алып, ол жерге өз сарайын салдырды да, қаланы астана етті. Самуил пайғамбар (ғ.с.) Дәуітті майлап, ресми түрде патша етіп жариялады. Кейін Дәуіт пайғамбардың (ғ.с.) тақ мұрагері — даналығымен танылған Сүлеймен пайғамбар (ғ.с.) билікке келді. Ол Иерусалим қаласының орталығына аса көркем ғибадатхана тұрғызды. Дәуіт пайғамбардың (ғ.с.) ұрпақтары шамамен 400 жыл бойы билік құрды. Бұл кезең (б.з.д. 1000–600 жж.) уақыт сызбасында көгілдір жолақпен көрсетілген. Бұл Исраил халқы үшін өрлеу дәуірі болды — оларға уәде етілген Бата көрініс тапты. Олар күшті мемлекетке айналып, дамыған қоғам мен өркендеген мәдениет қалыптастырды. Құдайдан түскен көптеген хабарлар осы уақытта пайғамбарларға жеткізіліп, олардың бір бөлігі Дәуіт пайғамбар (ғ.с.) бастаған Забур жырларында жазылып қалды.
Алайда уақыт өте келе исраилдіктер пұтқа табынып, Он өсиетті елемей, күнә жолына бет бұрды. Бұл — көптеген пайғамбарлардың ескерту айтуына себеп болды. Жаратқан Ие Мұса пайғамбар (ғ.с.) арқылы алдын ала білдірген Қарғысқа ұшырамай тұрып, оларды теріс жолдан қайтару үшін қайта-қайта хабар жіберіп отырды. Бірақ исраил халқы бұл ескертулерге құлақ аспады.
Сөйтіп, б.з.д. 600 жылдары Мұса пайғамбар (ғ.с.) арқылы айтылған Қарғыс орындала бастады. Қуатты Бабыл патшасы Набуходоносор келіп шабуыл жасады:
Жаратқан Ие сендерге қарсы алыстан — жердің шетінен — бүркіттей төменге шүйілген бір халықты жібереді. Бұл халық сендер түсінбейтін бөтен тілде сөйлейді әрі түр-сипатымен айбарлы көрінеді. Олар қарияға құрмет, жасқа мейірім танытпайды. Сол халық сендерді құртып біткенше малдарыңның төлін де, егістеріңнің өнімін де жеп қояды. Астықтарыңды, жүзім шырындарың мен зәйтүн майларыңды, бұзауларың мен тоқты-лақтарыңды түгелдей тартып алады. Ақыры сендер азып-тозып, құритын боласыңдар. Олар сенім артқан зәулім қамалдарыңды қиратып, ел ішіндегі барлық қалаларыңды қоршауға алады. Сол кезде Құдайларың Жаратқан Ие сендерге мұра етіп берген елдегі бүкіл қалаларың жау қоршауында қалып, сендер тығырыққа тірелесіңдер.
Заңды қайталау 28:49-52
Набуходоносор Иерусалимді жаулап алды, Сүлеймен салған әсем ғибадатхананы өртеп, қиратып тастады. Содан кейін ол исраил халқын Бабыл патшалығының түрлі аймақтарына жер аударды. Тек ең кедейлері ғана Иерусалимде қалдырылды. Осылайша Мұса пайғамбардың (ғ.с.) болжағаны орындалды:
«Бұрын Жаратқан Ие сендерге жақсылық жасап, көбейтуді қалаған болса, енді Ол сендерді құртып, жоқ қылуды да сондай ықыласпен орындайды. Сендер иемденгелі отырған елдеріңнен толықтай аластатылмақсыңдар. Жаратқан Ие сендерді жердің бір шетінен екінші шетіне дейін барлық ұлттардың арасына шашыратады. Сол жақтарда сендер өздерің де, ата-бабаларың да білмеген ағаш пен тастан жасалған бөтен тәңірлерге құлшылық ететін боласыңдар.»
Заңды қайталау 28:63-64
Осылайша, исраилдіктер уәде етілген қасиетті жерлерінен аластатылып, бөтен елге жер аударылды. Олар Бабылда 70 жыл бойы тұтқында өмір сүріп, жат жерде сергелдеңмен күн кешті. Бұл кезең уақыт сызбасында қызыл жолақпен белгіленген.
Уақыт өте келе тарих сахнасына жаңа держава шықты — Парсы империясы. Оның патшасы Кир Бабыл елін жаулап алып, сол замандағы ең қуатты билеушіге айналды. Жаратқан Иенің еркімен Кир патша ерекше жарлық шығарып, исраил халқына өз еліне — Иерусалимге — оралуға рұқсат берді. Бұл шешім олардың тарихындағы жаңа үміт пен қалпына келу дәуірінің бастамасы болды.
Дегенмен, исраилдіктер өз отандарына оралғанымен, бұрынғыдай тәуелсіз мемлекет мәртебесін қайтара алмады. Олар Парсы империясының құрамында өмір сүрді. Бұл кезең шамамен 200 жылға созылып, уақыт сызбасында қызғылт жолақпен көрсетілген. Осы уақытта Иерусалимдегі ғибадатхана қайта салынды — бұл Құдайға арналған Екінші Храм деп аталды. Сондай-ақ осы дәуірде Көне Келісімдегі соңғы пайғамбарлар халыққа Жаратқан Иенің соңғы ескертулерін жеткізді.
Бірақ тарих тағы өзгерді. Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) Парсы империясын жеңіп, исраил жерлерін енді Грек империясының қоластына өткізді. Бұл да шамамен екі ғасырдай жалғасып, уақыт сызбасында көк түспен белгіленген.
Кейін римдіктер Грек империясын жеңіп, бүкіл әлемге өз үстемдігін орнатады. Исраил халқы тағы да өзге бір империяның қол астына өтеді. Бұл кезең уақыт сызбасында ақшыл-сары түспен көрсетілген. Дәл осы уақытта Иса Мәсіх (ғ.с.) Исраил жерінде өмір сүрді. Сондықтан Інжілде жиі айтылатын Рим билеушілері мен Рим әскерлерінің болуы сол тарихи жағдаймен тікелей байланысты.
Бабыл патшалығы дәуірінен бастап (б.з.д. 600 ж.) Дәуіт патшалық құрған кезең аяқталғаннан кейін, исраил халқы енді ешқашан толықтай тәуелсіз ел бола алмады. Олар үнемі өзге халықтардың билігімен өмір сүрді. Иса Мәсіх (ғ.с.) қайтыс болған соң, еврейлер Рим билігіне қарсы көтеріліс жасайды. Тәуелсіздік үшін басталған бұл соғыс нәтижесінде олар жеңіліс тауып, ауыр жазаға ұшырайды. Рим әскері Иерусалим қаласын қиратып, Екінші Храмды өртеп жібереді. Ал еврей халқы тұтқынға алынып, Рим империясының түкпір-түкпіріне құл ретінде жер аударылады. Рим империясының аумағы өте кең болғандықтан, еврейлер іс жүзінде күллі дүниеге тарыдай шашылды.
Шамамен екі мың жыл бойы еврей халқы бытыраған күйде, өз отанынан жырақта, бөтен жерлерде, жат жұртпен араласып ешқашан толық қабылданбай өмір сүрді. Мұса пайғамбардың (ғ.с.) жазған Қарғысы олардың өмірінде дәлме-дәл орындалды:
«Сендерге сол халықтардың арасында да тыныштық болмайды. Аяқтарың дамыл таппай ел кезетін боласыңдар. Жаратқан Ие сендерге үрейлі жүрек, жасқа толы көз, үмітсіз көңіл береді».
Заңды қайталау 28:65
Ендеше, Мұса пайғамбардың (ғ.с.) пайғамбарлығы орындалды ма? Иә, ол айтқанның барлығы толықтай іске асты. Исраил халқына бұл қарғыстар түскен кезде, өзгелер таңырқап:
«Жаратқан Ие бұл елге неге мұндай ауыр жаза жіберді? Оның ашуы не үшін осыншама төгілді?» — деп сұрайтын болады.
Жауап мынадай болады:
«Бұл халық өздерінің ата-бабалары сиынған Құдай — Жаратқан Иемен жасаған Келісімін бұзды. Ол өз халқын Мысырдан құтқарып алып шыққанда солармен осы Келісімді жасаған еді».
Заңды қайталау 29:24
Біз үшін ең маңызды нышан-белгілердің бірі — пайғамбарлардың сөзін шынайы жүрекпен қабылдау. Себебі олардың пайғамбарлық хабарларында тек өткен дәуір ғана емес, әрқайсымыздың болашағына қатысты ескерту мен үміт те бейнеленген.
Біз қарастырған тарихи кезең, тек 2000 жыл бұрынғы оқиғаларды қамтыды. Осы жерден Мұса пайғамбар (ғ.с.) жазған Бата мен Қарғыстың біздің осы күндерімізде де орындалып жатқанын оқуға болады.