Құран Кәрімде Иса (ғ.с.) «әл-Мәсих» деп аталады. Бұл нені білдіреді? Бұл атаудың шығу тегі қандай? Неліктен христиандар оны «Христос» деп атайды? «Мәсіх» пен «Христос» бір мағына ма, әлде бұл бір-біріне қайшы немесе бұрмаланған ұғымдар ма? Бұл маңызды сұрақтарға Забурда (Дәуіт пайғамбардың жырлары) жауап берілген. Алайда осы мақаланы толық түсіну үшін, Киелі кітапты аудару қағидасымен танысайық, өйткені сол қағида осы жерде керек болады.
«Христос» сөзінің шығу тарихы
Төменде берілген сызбада мен «Киелі кітап қалай аударылды?» атты мақалада түсіндірілген аударма жолын пайдалана отырып, қазіргі орыс тіліндегі Інжілде немесе Жаңа Өсиетте кездесетін «Христос» сөзінің қайдан шыққанын қарастырып отырмын.
Иврит тіліндегі Забурда жазылған «mashiyach» сөзі
Иврит тіліндегі Забурдың түпнұсқасында «mashiyach» (1-тікбұрыш) деп жазылғанын көреміз; иврит түсіндірмелі сөздігінде бұл сөз «май жағылған» немесе «арналған адам» деген мағынада түсіндіріледі. Забурдағы пайғамбарлық мәтіндерде ерекше бір «Мәсіхтің» келетіндігі бірнеше аяттарда айтылған. Б.з.д. 250 жылдары Септуагинта аудармасы жасалған кезде (толығырақ Киелі кітап қалай аударылды? мақаласын қараңыз), ивриттегі ‘mashiyach’ сөзіне мағынасы жағынан жақын грек сөзі – Χριστός (Христос) қолданылды. Бұл сөздің түбірі chrio – «салтанатты түрде май жағу» дегенді білдіреді. Демек, ‘mashiyach’ сөзі дыбысталуы бойынша емес, мағынасы бойынша грек тіліндегі Christos сөзімен аударылған (екінші тікбұрышты қараңыз). Иса Мәсіхтің (ғ.с.) шәкірттері Септуагинтада айтылған бұл пайғамбарлық сөздердің өз Ұстаздарына қатысты екенін түсінді, сондықтан олар да Жаңа Өсиетте (Інжілде) грек тіліндегі Christos сөзін қолданды.
Кейін бұл Christos сөзі грек тілінен орыс тіліне және басқа да тілдерге дыбысталуы бойынша аударылып, «Христос» деп аталып кетті. Бұл аударма үрдісі төмендегі үшінші тікбұрышта көрсетілген. Осылайша, орыс тіліндегі «Христос» сөзі Забурда алғаш айтылған нақты атаудың жалғасы болып саналады: ивриттен грек тіліне мағына бойынша аударылып, гректен орыс тіліне дыбыстық түрінде берілген. Қазіргі таңда Забур Иврит тілінен тікелей заманауи тілдерге аударылып жатыр. Кейбір аудармашылар ‘mashiyach’ сөзін дыбысталуы бойынша «Мәсіх» деп, ал басқалары мағынасы бойынша «Майланған» деп аударады. Қай нұсқа қолданылса да, қазіргі орыс тіліне аударылған Забурда «Христос» сөзі сирек кездеседі. Сондықтан бұл атауды Көне Келісім мәтіндерінде байқау қиын. Бірақ жоғарыдағы талдауға сүйенсек, Киелі кітапта:
«Христос» = «Мәсіх» = «Майланған»
— бұлардың бәрі бір мағынаны білдіретін нақты әрі ерекше атау болып табылады.
Құранда «Мәсіх» сөзі қайдан шыққан?
Біз жаңа ғана Киелі кітаптағы «Христос» = «Мәсіх» = «Майланған» деген ұғымдар тізбегін қарастырдық. Енді сұрақ туындайды: Құранда «Христос» сөзі қалай қолданылған? Бұл сұраққа жауап беру үшін жоғарыда көрсетілген иврит mashiyach → грекше Christos аударма тізбегін негізге алайық.
Төмендегі сызбада Киелі кітаптың иврит тіліндегі түпнұсқасы, кейіннен грек тіліне аударылған Септуагинта және одан кейін жазылған араб тіліндегі Құран Кәрім қамтылған. Мен бірінші тікбұрышты екіге бөлдім:
- 1а бөлігінде бұрынғыдай иврит тіліндегі Забур түпнұсқасындағы mashiyach сөзі көрсетілген.
- 1б бөлігінде сол сөздің араб тіліне қалай өткенін көреміз.
Бұл бөлімде біз mashiyach сөзі Құранда дыбысталуы бойынша (транслитерациямен) مسيح (Мәсих) түрінде қолданылғанын байқаймыз. Кейін араб тілінен орыс тіліне аударған кезде де аудармашылар осы айтылуын сақтап, «Мәсіх» деп атаған.
Төрт тұжырымды саралай келе, келесідей қорытынды жасауға болады: олар бір мағына береді – дәл сол сияқты «4» = «төрт» = IV (римше) = 6–2 = 2+2.
1-ғасырдағы «Христос» туралы түсінік
Жоғарыда жүргізілген талдауға сүйене отырып, енді Інжілге көз жүгіртейік. Төменде Иса Мәсіхтің (ғ.с.) туған сәтіне байланысты Жаңа Келісімнен жақсы танымал үзінді келтірілген. Бұл жерде Шығыстан келген данышпандар жаңа туған Яһуди Патшасына тағзым етуге келгендегі жағдай баяндалады. Назар аударайық: Патша сөзі үлкен әріппен жазылған, бұл – Оның барлық патшалардың үстінен қарайтын Тәңір Тағайындаған Билеуші екенін білдіреді:
Иса Ирод патшаның билігі кезінде Яһудея аймағындағы Бетлехем қаласында дүниеге келді. Біраз уақыт өткен соң, Иерусалимге шығыстан бірнеше данышпан келіп:
Матай 2:1-4
«Яһудилердің жаңа туған Патшасы қайда? Біз Оның жұлдызын Шығыстан көрдік. Соған тағзым етуге келдік», – деп сұрай бастады.
Бұл сөздерді естіген Ирод патша қатты абыржыды, және онымен бірге бүкіл Иерусалим халқы да алаңдады.
Сонда патша елдің барлық басты діни қызметкерлері мен Таурат білгірлерін жинап алып, олардан:
— Мәсіх қай жерде дүниеге келуге тиіс? — деп сұрады.
«Христос» — есім емес, лауазым
«Христос» сөзі Иса Мәсіх (ғ.с.) дүниеге келмей тұрып-ақ Ирод патша мен оның діни кеңесшілеріне белгілі болған. Бұл үзіндіде оның есімі нақты аталмаса да, «Христос» ұғымы кеңінен танылған. Себебі бұл атау 1-ші ғасырдағы яһудилердің қасиетті мәтіндерінде – яғни Көне Келісімде – баяғыдан бар болатын. Демек, «Христос» (грекше), «Машиях» (ивритше), «Мәсіх» (арабша) – бұлар есім емес, арнайы тағайындалған пайғамбарлық әрі патшалық лауазым. Бұл ұғым христиан діні орнағаннан әлдеқайда бұрын пайда болған.
«Мәсіх» туралы Көне Келісімдегі пайғамбарлықтар
Бұл атау алғаш рет Иса келгенге дейін шамамен б.з.д. 1000 жылы Дәуіт пайғамбар (ғ.с.) жазған Забурда кездеседі. Ол келешекте келетін Тәңір Тағайындаған Патша – Мәсіх жайлы мынадай пайғамбарлық жазған:
«Жаратқан Ие мен Оның тағайындаған Патшасына әлемнің патшалары қарсы шығып, ел басшылары бірігіп кеңес құрып:
“Шынжырларын үзейік, бұғауларынан құтылайық!”Алайда көктегі тағында отырған Иеміз күледі,
Жаратқан оларды мазақ етеді.
Содан кейін қаһарына мініп,
Қорқынышты даусымен былай дейді:
“Мен Өз Патшамды Сион тауына орнаттым!”Сонда Ол Жаратқан Иенің бұйрығын паш етті:
Забур 2:2-7
“Сен – Менің рухани Ұлымсың,
Бүгін Мен Саған Әке болдым”».
Септуагинтадағы 2-ші Забурды (грек тіліндегі аударма) қазіргі оқырман «Христос» лауазымын көру үшін, мен бұл жерде «Христос» сөзін мағынасы бойынша қойып оқимын:
Жаратқан Ие мен Оның тағайындаған Христосына
әлем патшалары қарсы шығып,
билеушілер бірігіп кеңес құрады…Сонда көкте отырған Иеміз күледі,
(Забур 2-жыр)
Жаратқан оларды мазақ етеді…
Енді осы үзінді арқылы 1-ші ғасырдағы оқырман «Мәсіх» деген ұғымды қалай түсінгенін көріп отырсыз. Бұл жырдан кейінгі Забур бөлімдері де «Мәсіхтің» келетіні жайлы бірнеше рет ескертіп отырады.
| Забур 132 – иврит тілінен: | Забур 132 – Септуагинтадан (грек тілінен): | Забур 132 – араб транслитерациясымен: |
| Уа, Жаратқан Ие, … 10 Құлын – Дәуіттің құрметіне, Өзіңнің майланған адамыңнан теріс айналма. 11 Жаратқан Ие Дәуітке ант беріп, Бұл антын ешқашан бұзбаймын деді: «Сенің ұрпағыңның бірін Мен сенің тағына отырғызамын… 17 Сол жерде Мен Дәуітке күш-қуат беріп, Өзімнің майланған адамыма шырақ жағамын.» | Уа, Жаратқан Ие, … 10 Құлын – Дәуіттің құрметіне, Өзіңнің Христосыңнан теріс айналма. 11 Жаратқан Ие Дәуітке ант беріп, Бұл антын ешқашан бұзбаймын деді: «Сенің ұрпағыңның бірін Мен сенің тағына отырғызамын… 17 Сол жерде Мен Дәуітке күш-қуат беріп, Өзімнің Христосыма шырақ жағамын.» | Уа, Жаратқан Ие, … 10 Құлын – Дәуіттің құрметіне, Өзіңнің Масихыңнан теріс айналма. 11 Жаратқан Ие Дәуітке ант беріп, Бұл антын ешқашан бұзбаймын деді: «Сенің ұрпағыңның бірін Мен сенің тағына отырғызамын… 17 Сол жерде Мен Дәуітке күш-қуат беріп, Өзімнің Масихыма шырақ жағамын.» |
132-забур жыры, Көне Келісімнің басқа да бөліктері сияқты, болашаққа бағытталған (мысалы, “…Басындағы тәжін жарқыратамын”). Жаңа Келісім Көне Келісімді Иса Мәсіхке (ғ.с.) бейімдеп “қайта жазу” үшін жасалған жоқ. Еврей халқы осы уақытқа дейін «Мәсіхтің» (немесе Христостың) келуін үмітпен күтіп жүр. Бұл үміт Жаңа Келісімге емес, тікелей Көне Келісімдегі болашаққа арналған пайғамбарлық мәтіндерге негізделеді.
Таурат пен Забурдағы пайғамбарлықтар: құлып пен кілт тәрізді
Таурат пен Забурдағы болашақты болжаған сөздер – құлып іспетті. Құлып белгілі бір пішінде жасалады, ал оны тек соған дәл келетін «кілт» аша алады. Дәл сол сияқты, Көне Келісім де бір «құлып» секілді – ол нақты бір Келушіні күтеді. Біз мұны бұған дейін Ыбырайымның (ғ.с.) ұлын құрбан етуіндегі үлкен сынақтан, Мұса пайғамбар (ғ.с.) арқылы келген Құрбандық Мейрамынан, сондай-ақ Пәк Қыздан туатын Ұл туралы белгіден байқадық. 132-забур жырында да «Мәсіхтің» Дәуіт пайғамбардың (ғ.с.) ұрпағынан шығатыны туралы уәде нақты көрсетілген. Осылайша «құлып» – яғни Көне Келісімдегі пайғамбарлықтар – барған сайын нақты әрі айқын бола түседі. Бірақ Забур тек уәдемен шектелмейді – онда Мәсіхтің кім болатыны және не істейтіні жайлы да жан-жақты жазылған. Забурды әрі қарай бірге оқиық.