Інжілдің басынан аяғына дейін Иса Мәсіхті (ғ.с.) қайта-қайта «Құдайдың Ұлы» деп аталады. Көптеген адамдар дәл осы атауға байланысты Інжіл бізге жеткенше бұрмаланып кеткен болар деп ойлайды. Алайда, Інжілдің бұрмалануы мәселесі Құран аяттары арқылы (осы жерде қараңыз), Сүннеттегі дәлелдер арқылы (осы жерде) және ғылыми мәтіндік сараптама негізінде (осы жерде) мұқият қарастырылған. Бұл көздерден алынған сенімді дәлелдер Інжілдің бастапқы мәтіні бұзылмаған күйде сақталғанын көрсетеді. Бірақ онда «Құдайдың Ұлы» деген сөзді қалай түсінеміз?
Бұл атау Ықылас сүресінде айтылған Алланың жалғыздығына қарсы келмей ме?
(Мұхаммед Ғ.С. оларға) айт: Ол Алла – біреу-ақ. Алла – мұқтажсыз. (Барлық нәрсе Оған мұқтаж). Ол тумайды да, туылмайды. Әрі Оған ешкім тең емес. (Ықылас сүресі 112)
Шындығында, Мұса пайғамбардың (ғ.с.) Тауратта айтқан мына сөзі дәл осы сүренің мағынасына сай келеді:
«Тыңда, уа, Исраил! Құдайымыз Жаратқан Ие – жалғыз Құдай!»
(Заңды қайталау 6:4)
«Құдайдың Ұлы» деген сөзді қалай түсінеміз?
Егер бұл сөзді естігенде оның мағынасына терең үңілмей, сырттай ғана қабылдасақ, онда қате түсінікке келуіміз мүмкін. Мысалы, «жихад» сөзі туралы ойланып көріңіз. Көптеген адамдар бұл сөзді естігенде үрейге беріліп, көз алдына жазықсыз адамдарға зұлымдық жасайтын адамдарды елестетеді. Алайда бұл сөздің шынайы мағынасы – «күрес» немесе «тырысу». Бұл күрес түрлі жағдайларға қарсы – оның ішінде күнәмен, нәпсімен немесе азғырумен күрес болуы мүмкін. Бірақ мұны көп адам біле бермейді.
Дәл сол сияқты, «Құдайдың Ұлы» деген сөзге де үстірт қарап, нақты түсінбей баға беруге болмайды. Бұл мақалада біз осы сөз тіркесінің қайдан шыққанын, оның не мағына беретінін және нені білдірмейтінін талдаймыз. Мақаланың соңына дейін бұл сөзді Інжіл мен тарихи деректерге сүйене отырып шынайы түсінуге мүмкіндік аласыз деп сенеміз.
«Құдайдың Ұлы» деген сөз қайдан шыққан?
«Құдайдың Ұлы» деген атау – бұл белгілі бір лауазым атауы. Бұл сөз алғаш рет Інжілде қолданылған жоқ. Оны Інжіл авторлары ойлап тапқан емес, мәсіхшілер де ойдан шығармаған. Бұл атау Иса Мәсіх (ғ.с.) келмей тұрып, яғни Оның шәкірттері мен мәсіхшілер өмір сүрмей тұрып-ақ қолданылған. Бұл сөз Забур кітабында, дәлірек айтсақ, б.з.д. шамамен 1000 жылы өмір сүрген Дәуіт пайғамбардың (ғ.с.) жырларында жазылған. Осы жырдан үзіндіні бірге оқып көрейік:
Неге халықтар арандап, бүлік шығарып,
Ұлттар бос жоспар құрып, шатасып жүр?
Жаратқан мен Оның тағайындаған Патшасына
Жердің патшалары қарсы шығып,
Әкімдер жиналып, бірігіп айтады:
«Шынжырларын үзіп құтылайық,
Бұғауларынан босап, еркін болайық!»Аспандағы Тақта отырған Құдай күледі,
Олардың ниетін Жаратқан мазақ етеді.
Содан кейін ашуланып, дауыстайды,
Қаһарын шашып, үрейлерін ұшырады:
«Сиондағы Киелі Тауымда
Мен Өз Патшамды орнаттым!»Сонда Ол маған жарлығын жариялады:
«Сен Менің рухани Ұлымсың,
Бүгінгі күні Мен Саған Әке болдым.
Мені сұрасаң,
Бар халықтарды Саған мұра қыламын,
Жердің шетін түгел иелігіңе беремін.Сен оларды темір таяқпен жаныштайсың,
Қыш құмырадай сындырып тастайсың.»Сондықтан, патшалар, ақылға келіңдер,
Забур 2
Жердің билеушілері, сабақ алыңдар!
Жаратқанды терең қастерлеп құрметтеңдер,
Қуана бой ұсынып қызмет етіңдер.
Қорқынышпен күнәлардан шошынып,
Ұлына мойынсұнып, бас иіңдер.
Әйтпесе Оның қаһары лап етеді,
Ашу оты лезде тұтанып кетеді.
Ал Оған үміт артқандар — нағыз бақыттылар!
Біз бұл жерден Тәңір мен Оның Майланғаны арасындағы әңгімені көреміз. 7-аятта Жаратқан Ие Майланғанға: «Сен Менің Ұлымсың, бүгін Мен Саған Әке болдым», – дейді. Дәл осылай 12-аятта: «Ұлына бас иіңдер, әйтпесе қаһарына ұшырайсыңдар», – деп бұйырады. Осы жерде Құдай Өз аузымен «Менің Ұлым» деп атайды. Демек, «Құдай Ұлы» деген лауазым дәл осы жерден бастау алады. Бұл атақ кімге тиесілі? Майланғанға. Басқаша айтқанда, Забурдағы бұл жырда «Ұл» деген сөз «Майланғанмен» бірдей қолданылған. Майланған – Мәсіх – Христос. Осы Забур жыры «Мәсіх» деген лауазым алғаш рет аталатын жер болып табылады. Яғни, Иса Мәсіх (ғ.с.) дүниеге келмей тұрып, шамамен 1000 жыл бұрын Забурда «Құдай Ұлы» және «Мәсіх» деген атаулар қатар пайда болған.
Осы тарихи негіз сот алдында тұрған Иса Мәсіхке (ғ.с.) тағылған айыптарды түсінуге көмектеседі. Бұл үзінді яһуди көсемдерінің Оған қатысты тергеу барысын көрсетеді.
Исаның лауазымы: «Құдай Ұлы» есімнің қисынды баламалары
Таң атқанда, рубасылар, басты діни қызметкерлер және дін мұғалімдері жиналып, Жоғарғы кеңес өткізді. Олар Исаны сол кеңестің алдына әкеліп:
— Сен Мәсіхсің бе? Бізге ашық айт! — деп сұрады.
Иса былай деп жауап берді:
— Мен айтсам да, сенбейсіңдер. Сұрақ қойсам да, жауап бермейсіңдер. Бірақ енді бұдан былай Мен Билеуші ретінде Құдіретті Құдайдың оң жағында отыратын боламын!
Сонда бәрі бірігіп сұрады:
— Сонда Сен Құдайдың Ұлысың ба?
Иса:
— Менің Сол екенімді өздеріңіз айтып отырсыздар, — деді.
Сонда олар:
— Енді бізге басқа куәліктің керегі не? Мұны Оның өз аузынан естідік қой! — десті.
Лұқа 22:66-71
Дін басылардың алғашқы сұрағы — Иса өзін Мәсіх деп атай ма? (67-аят). Егер мен біреуден: «Сен М бе?» деп сұрасам, бұл менің М дегеннің кім екенін бұрыннан білетінімді білдіреді. Яғни, мен тек сол адамның М екеніне көз жеткізгім келеді. Дәл сол сияқты, яһуди басшылары Исаға: «Сен Мәсіхсің бе?» деп сұрағанда, олар Мәсіхтің кім екенін жақсы түсінетіндері көрініп тұр. Бұл сұрақ — Иса мен Мәсіхтің арасындағы байланысты анықтауға арналған. Содан кейін олар сұрақты: «Сен Құдайдың Ұлысың ба?» деп қайта қояды. Осылайша, «Мәсіх» пен «Құдайдың Ұлы» атауларын теңестіріп тұр. Олардың түсінігінде бұл екі лауазым алма-кезек қолданылатын, мағынасы жағынан ұқсас ұғымдар. Бұл — бір медальдің екі жағы тәрізді.
(Әңгіме барысында Иса өзін «Адам баласы» деп те атайды. Бұл атау — Даниял пайғамбардың (ғ.с.) кітабында айтылған тағы бір ерекше лауазым. Бірақ қазір біз тек «Құдайдың Ұлы» атауына назар аударып отырмыз). Яһуди басшылары «Мәсіх» пен «Құдайдың Ұлы» ұғымдарының бірдей екенін қайдан білді? Олар бұл байланыс туралы Иса Мәсіхтен 1000 жыл бұрын Құдайдың Рухымен шабыттанған Забурдың екінші жырынан білген. Демек, егер Иса Мәсіх болмаса, онда Ол Құдайдың Ұлы да бола алмайды. Біз жоғарыда келтіргендей, яһуди басшылары дәл осы қисынды жүйені қолданды.
Осыдан мынадай қорытынды шығады: Иса (ғ.с.) бір мезгілде әрі Мәсіх, әрі Құдайдың Ұлы деген лауазымға ие болған. Бұл шындықты Оның жақын шәкірттерінің бірі — Петірдің айтқан сөзінен байқаймыз. Інжіл Шарифте былай делінген:
Бірде Иса Філіп-Кесариясы қаласының маңына барып, жеткеннен кейін, шәкірттеріне: — Жұрт көктен келген Билеушіні кім деп жүр? — деген сұрақ қойды. Олар: – Біреулері Сізді шомылдыру рәсімін жасаған Жақия, ал басқалары Ілияс пайғамбар, тағы басқалары Еремия немесе ежелгі пайғамбарлардың өзге біреуі деп жүр, — деді. Сонда Иса: — Ал сендер Мені кім дейсіңдер? — деп сұрады. Шимон Петір: — Сіз Мәсіхсіз, мәңгі тірі Құдайдың рухани Ұлысыз! — деп жауап берді. Иса оған: — СеБірде Иса шәкірттерімен бірге Філіп-Кесариясы қаласының маңына келіп, оларға:
— Жұрт көктен келген Билеушіні кім деп жүр? — деп сұрады.
Шәкірттері жауап берді:
— Біреулер Сізді шомылдыру рәсімін жасаған Жақия, басқалар Ілияс пайғамбар, тағы біреулер Еремия немесе көне пайғамбарлардың бірі деп жүр.Сонда Иса олардан:
— Ал сендер Мені кім дейсіңдер? — деп сұрады.Шимон Петір жауап берді:
— Сіз Мәсіхсіз, мәңгі тірі Құдайдың рухани Ұлысыз!Иса оған былай деді:
Матай 16:13-17
— Сен бақыттысың, Жүніс ұлы Шимон! Саған бұл шындықты адам емес, көктегі Әкем білдірді!н бақыттысың, Жүніс ұлы Шимон: саған мұны адам баласы емес, көктегі Әкем білдірді!.
Петір өз жауабында «Мәсіх» және «Құдайдың Ұлы» лауазымдарын қатар қолданды, себебі бұл атаулар Забур жырларында бірге айтылған. Иса (ғ.с.) да Петірдің жауабын Құдайдың өзі ашып берген шындық деп растады. Демек, егер Иса (ғ.с.) Мәсіх болса, онда Ол — Құдайдың Ұлы да.
Шынында, егер Иса (ғ.с.) Мәсіх бола тұрып Құдайдың Ұлы болмаса, бұл мүлде қисынсыз болар еді. Өйткені бұл екі лауазым бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл бір домалақ затты дөңгелек емес деумен бірдей. Зат төртбұрыш болуы мүмкін, бірақ ондай жағдайда ол не домалақ, не дөңгелек бола алмайды. Ал егер зат домалақ болса, ол міндетті түрде дөңгелек болады. «Домалақ» — дөңгелектің ажырамас сипаты. Домалақ затты дөңгелек емес деп айту — осы екі сөздің мағынасын түсінбеудің белгісі. Сол сияқты «Мәсіх» пен «Құдайдың Ұлы» атаулары да өзара тығыз байланысты. Иса (ғ.с.) не Мәсіх әрі Құдайдың Ұлы (Петір айтқандай), не ол ешқайсысы емес (яһуди көсемдерінің пікірі бойынша). Бұл екі нұсқаның бірін ғана таңдауға болады — үшіншісі жоқ.
«Құдай Ұлы» сөзі нені білдіреді?
Бұл лауазым атауы нені меңзейді? Жаңа Келісімде бұған қатысты анық түсіндірме бар. Ол Жүсіп есімді бір шәкірт жайлы айтылғанда көрінеді. Бұл Жүсіп — алғашқы сенушілердің бірі (оны перғауын дәуіріндегі Жүсіппен шатастыруға болмайды). Осы жерде «ұл…» сөзі қалай қолданылғанына назар аударайық:
Мысалы, Леуі руынан шыққан, Кипрден келген Жүсіп есімді бір адам болды. Елшілер оған Барнаба — яғни «Жігерлендіруші» деген мағынаны білдіретін қосымша ат қойды. Барнаба өз егістік жерін сатып, оның ақшасын әкеліп, елшілердің аяғына қойды.
Елшілер істері 4:36-37
Мұнда Жүсіп «Жігерлендірушінің ұлы» деп аталады. Бірақ «Жігерлендіруші» оның биологиялық әкесі ме? Әрине, жоқ. «Жігерлендіруші» — дерексіз сипат. Оның нақты анықтамасын беру қиын болса да, мұндай сипат адам арқылы көрінсе, бірден түсінікті болады. Жүсіптің өмірі мен мінезінен адамдар рухтандыру, үміт беру қасиетін байқады. Ол осы қабілеті арқылы басқаларға үнемі демеу көрсетіп отырды. Сондықтан оны «Жігерлендірушінің ұлы» деп атады — яғни ол жігерлендіру қасиетін бойына сіңіріп, сол қасиетпен өмір сүрді. Міне, дәл осындай мағынада Інжілде Иса Мәсіх те «Құдайдың Ұлы» деп аталады — Ол Жаратқан Иенің болмысын бейнелеп, Оның мінез-құлқын Өзі арқылы көрсетті.
«Құдайды ешкім ешқашан көзімен көрген емес…»
Жохан 1:18
Құдайды көруіміз керек – бірақ Рух болғандықтан, Құдайды көзбен көру мүмкін емес. Інжілде Иса Мәсіхтің (ғ.с.) өмірі мен болмысы «Құдай Сөзі» және «Құдай Ұлы» деген лауазым атаулары арқылы сипатталады.
Сөз адам кейпіне еніп, арамызда өмір сүрді. Біз Әкенің жалғыз рухани Ұлының ұлылығын көрдік: Ол рақым мен шындыққа толы еді. Құдай ата-бабаларымызға Таурат заңын Мұса пайғамбар арқылы берсе, рақым мен шындық бізге Иса Мәсіх арқылы жетті. Оның шексіз рақымынан бәріміз молынан жарылқандық. Құдайды ешкім ешқашан көрген емес, бірақ Әкенің жанындағы жалғыз рухани Ұлы бізге Оны танытты.
Жохан 1:14,16-18
Құдайдың рақымдылығы мен ақиқатын қалай танимыз? Біз оны нақты бір адам — Иса Мәсіх (ғ.с.) арқылы көре аламыз. Шәкірттер Исаға (ғ.с.) қарап, рақым мен шындықтың шынайы мәнін түсіне алды. Ал Таурат заңы мен өсиеттері бұндай айқын бейнелеуге толық жеткізе алмады.
Ұл… Құдайдың Өзінен келді
Иса Мәсіхке (ғ.с.) қатысты «Құдайдың Ұлы» деген сөз тіркесіне тағы бір мысал ретінде Лұқа жазған Ізгі хабардағы шежірені қарастырайық. Бұл бөлімде Иса Мәсіхтің (ғ.с.) ата-бабалары, әке жағынан, Адам атаға дейін тізіліп берілген. Шежіре соңында былай делінеді:
“…Қайнан — Еностан, Енос — Сеттен, Сет — Адам атадан тарады, ал Адам атаны Құдай жаратқан.”
Лұқа 3:38
Байқағанымыздай, Адам ата «Құдайдың баласы» деп аталған. Неліктен?
Өйткені Адамның жер бетінде әкесі болмады — оны Құдай тікелей жаратты. Сол сияқты Иса Мәсіхтің (ғ.с.) де жердегі биологиялық әкесі болған жоқ; Ол пәк қыздан дүниеге келді. Жоғарыда Жохан жазған Ізгі хабарда айтылғандай: “Сонда біз Әкенің жалғыз рухани Ұлының асқан ұлылығын көрдік.”
Ұл (біреудің); Құранның мысалы
Құранда «ұл» сөзі де бейнелі мағынада қолданылады, бұл Інжілдегімен ұқсас тәсіл. Мысалы, келесі аятты қарастырайық:
Олар сенен Алла жолында не беру керектігін сұрайды. «Не берсеңдер де – ол ата-ана, туыстар, жетімдер, мұқтаждар және жолда қалғандар үшін болсын. Қандай жақсылық жасасаңдар да, Алла оны біледі», – деп жауап бер.
Бақара сүресі 2:215
Мұндағы «жолда қалғандар» деген тіркес араб тілінде ‘ibn al-sabil’ (ابن السبيل), яғни тура мағынада «жолдың ұлы» дегенді білдіреді. Бірақ ешкім бұл сөз тіркесін шынайы биологиялық ұл деп түсінбейді. Ол адамның жолмен байланысын, яғни ұзақ сапарға шығып, жолда қалған немесе көмекке мұқтаж адам екенін білдіреді. Бұл – бейнелі, мәні кең мағынада қолданылған атау.
«Құдайдың Ұлы» атауының мағынасын бұрмалау
Сол сияқты, Киелі кітаптағы «Құдайдың баласы» деген тіркес те бейнелі мағынада қолданылады. Тауратта, Забурда немесе Інжілде Құдай әйелмен жыныстық қатынасқа түсіп ұл туды деген еш мәлімдеме жоқ. Мұндай ой көне грек дініндегі политеистік нанымдарға тән, онда құдайлар адамдармен үйленіп, балалар туады деген аңыздар бар. Киелі кітап мұндайды мүлде қолдамайды. Онда Иса Мәсіхтің (ғ.с.) пәк қыздан, яғни ер адамның араласуынсыз туғаны анық жазылған. Бұл атау – бейнелі, рухани байланысқа негізделген.
Қорытынды
Осы жерде айтылғандай, б.з.д. 750 жылы Ишая пайғамбар (ғ.с.) Құдайдың болашақта ерекше бір белгі көрсететінін алдын ала хабарлаған:
Сондықтан Жаратқан Иенің Өзі сендерге белгі береді: Міне, пәк қыз құрсақ көтеріп, ұл туады. Оның есімі Имануил (яғни «Құдай бізбен бірге») болады.
Ишая 7:14
Егер пәк қыздан ұл дүниеге келсе, онда оның жердегі әкесі болмайды. Бұл мақалада Жәбірейіл періштенің Мәриямға келіп, оның ұл туады деп хабарлағанын қарастырдық. Періште: «Киелі Рух саған көлеңкесін түсіреді», – деді. Бұл Құдай мен Мәриям арасында жыныстық қатынас болды дегенді білдірмейді, ондай ой Құдайды қорлау болар еді. Бұл – Киелі Рухтың әрекетімен пайда болған киелі жаратылыс. Ол Ұл «киеліден жаралған» деп аталады, өйткені Ол тек Құдайдың құдіретімен, адам еркінсіз дүниеге келді. Сөз адамның аузынан шығатыны сияқты, Иса Мәсіх те Құдайдан шықты. Сондықтан Мәсіх бір мезетте әрі Құдайдың Сөзі, әрі Құдайдың Ұлы бола алады.