Киелі кітап — керемет кітап. Ол Құдайдың рухтандыруымен жазылғанын және шынайы тарихи оқиғаларды баяндайтынын айтады. Мен бұрын Киелі кітаптағы алғашқы кітап — Жаратылыс кітабының бастапқы тарауларындағы тарихи дәлдікке күмәнмен қарайтынмын. Бұл — Адам мен Хауаның жаратылысы, Жұмақ бағы, тыйым салынған жеміс, азғырушы жылан және бүкіл әлемді қамтыған топан судан Нұх пайғамбардың аман қалуы туралы әңгімелер еді. Мен де қазіргі көпшілік секілді, бұл оқиғаларды жай ғана поэтикалық астармен айтылған аңыз-әпсаналар деп ойлайтынмын.
Алайда осы сұрақты зерттей келе, мені өз сенімімді қайта қарауға мәжбүр еткен бірқатар қызықты деректер таптым. Сол жаңалықтардың бірі — ежелгі қытай жазу жүйесінің ішінде жасырулы екен.
Қытай жазуы
Жазбаша қытай тілі Қытай өркениетімен қатар шамамен 4200 жыл бұрын пайда болған. Бұл — Мұса пайғамбар Жаратылыс кітабын жазған уақыттан (б.з.д. 1500 жыл) шамамен 700 жыл бұрын. Қытай каллиграфиясын бәріміз сырттай танығанымызбен, көбіміз қытай сөздерінің (идеограммаларының) қарапайым бейнелерден — радикалдардан — құралатынын біле бермейміз. Бұл ағылшын тіліндегі «өрт» пен «жүк» деген екі қарапайым сөзді біріктіріп «өрт сөндіру көлігі» (firetruck) тәрізді күрделі сөз жасауға ұқсайды.
Қытай каллиграфиясы мыңдаған жылдар бойы көп өзгермей сақталып келген. Бұл бізге ежелгі қыш ыдыстар мен сүйек қалдықтарында сақталған жазбалар арқылы мәлім. Тек XX ғасырда Қытай коммунистік партиясы билікке келгеннен кейін жазу үлгісі жеңілдетілді.
«Бірінші» сөзі — ерекше құрам
Мысал ретінде, қытай тіліндегі «бірінші» (алғашқы) деген дерексіз сөздің иероглифін қарастырайық. Ол бірнеше қарапайым радикалдардан құралған:
Бұл иероглиф жоғарыда көрсетілгендей «тірі», «шаң» және «адам» деген үш бейнеден (радикалдан) құралған. Шамамен 4200 жыл бұрын, алғашқы қытай жазушылары осы үш бейнені біріктіріп, «бірінші» ұғымын осылай бейнелеген.
Бірақ не себепті? «Шаң» мен «бірінші» арасында қандай табиғи байланыс бар? Бұл екеуінің арасында ешқандай тікелей қатынас жоқ. Бірақ Жаратылыс кітабындағы алғашқы адамның жаратылуы туралы үзіндіге назар аударайық:
«Сонда Жаратқан Ие жердің топырағынан адамды жасап, оның мұрнына тіршілік лебін үрледі. Сонда адам тірі жан болып шыға келді.»
Жаратылыстың басталуы 2:7
Құдай алғашқы адамды — Адамды — топырақтан жасап, тіршілік лебін үрлеп тірілткен. Сонда сұрақ туады: Мұса бұл сөздерді жазғанға дейін 700 жыл бұрын, ежелгі қытайлар мұндай тұжырымды қайдан білді?
Қытайда «Сөйлеу» және «Жасау» сөздерінің құрылуы
Мынаны ойланып көріңіз:
Қытай иероглифінде «шаң», «ауыз тынысы» және «тірі» деген үш радикал бірігіп, «сөйлеу» деген мағына береді. Одан кейін бұл «сөйлеу» иероглифі «жүру» радикалымен бірігіп, «жасау» сөзін құрайды:
Бірақ «шаң», «ауыз тынысы», «тірі», «жүру» және «жасау» сияқты ұғымдардың арасында қандай табиғи байланыс бар? Бұл неге ежелгі қытайлар үшін бір мағыналық тізбек болды? Дегенмен, бұлар Жаратылыс 2:7-де (автоматта 2:17 деп қате кеткен) айтылған Адамның жаратылуымен таңқаларлық ұқсастықта:
«Сонда Жаратқан Ие жердің топырағынан адамды жасап, оның мұрнына тіршілік лебін үрледі. Сонда адам тірі жан болып шыға келді.»
Қытай иероглифіндегі шайтан мен азғырушы
Бұл ұқсастықтар мұнымен бітпейді. Қытай тілінде «шайтан» деген иероглифтің құрамын қарастырайық: ол «бақ ішінде жасырын жүрген тірі адам» деген бейнелерден құралған.
Бақ пен шайтан арасында табиғи байланыс жоқ сияқты көрінгенімен, бұл иероглифтік құрылым бізге Жаратылыс кітабын еске салады. Бірақ қытай жазушылары мұнымен шектелмей, шайтанды «екі ағаш» және «жамылғы» бейнесімен біріктіріп, «азғырушы» сөзін жасаған:
Яғни, екі ағаштың көлеңкесінде тығылып тұрған шайтан — «азғырушы». Егер біз бүгін азғыру бейнесін елестететін болсақ, бәлкім барда отырған тартымды әйел немесе басқа бір нәрсе елестетер едік. Бірақ неліктен «екі ағаш»? Ағаш пен бақтың шайтан мен азғыруға қандай қатысы бар?
Бірақ енді Жаратылыс жазбасымен салыстырып көрейік:
«Құдай Ие шығыстағы Едем деген жерде бақ орнатып, жаратқан адамды сонда орналастырды. Бақтың ортасында “мәңгілік өмір ағашы” мен “жақсылық пен жамандықты танытатын ағаш” та бар еді.»
Жаратылыстың басталуы 2:8-9
«Құдай жаратқан барлық жабайы жануарлардың ішіндегі ең айлакері — жылан еді. Ол әйелге: “Құдай расымен сендерге бақтағы ешбір ағаштың жемісін жемеңдер деді ме?” — деп сұрады.»
Жаратылыстың басталуы 3:1
Жаратылыс кітабында «құмарлық», «екі ағаш» және «әйел» арасындағы тікелей байланыс анық көрсетілген:
«Әйел ағаштың жемісіне қарап, оның жеуге жарамды, көзге әдемі әрі даналыққа жеткізетіндей әсерлі екенін көріп, жемістен алды да жеді. Сосын ол күйеуіне де берді — ол да жеді.»
Жаратылыстың басталуы 3:6
Үлкен қайық туралы иероглиф
Тағы бір қызықты ұқсастықты қарастырайық. Қытай тілінде «үлкен қайық» деген иероглиф мынадай радикалдардан тұрады:
Яғни, бұл — бір «ыдысқа» (немесе кеме ішіне) біріктірілген «сегіз адам» бейнесі. Егер бір үлкен қайықты бейнелеу керек болса, неге, мысалы, үш мың адам емес? Неліктен дәл сегіз? Бір қызығы — Жаратылыс кітабындағы топан су оқиғасына сай, Нұхтың кемесіне дәл сегіз адам кірген: Нұх, оның үш ұлы және олардың әйелдері — барлығы сегіз.
Жаратылыс – тарих ретінде
Жаратылыс кітабы мен қытай жазуы арасындағы бұл параллельдер өте таңқаларлық. Кейбіреулер қытайлар Жаратылысты оқып, осы мағыналарды иероглифтерге енгізді деуі мүмкін. Бірақ қытай жазуының тарихы Мұсаның заманынан 700 жыл бұрын басталған. Бұл тек кездейсоқтық па? Ал егер солай болса, неліктен мұндай көптеген «кездейсоқтықтар» бар? Және неге бұл ұқсастықтар Жаратылыс кітабының кейінгі оқиғаларына — Ыбырайым, Ысқақ пен Жақып туралы әңгімелерге қатысты жоқ?
Бірақ егер Жаратылыс шынайы тарихи оқиғаларды баяндайтын болса, онда қытайлар — басқа ежелгі нәсілдер мен тілдік топтар сияқты — барлығы Бабыл мұнарасынан тараған (Жаратылыс 11). Бұл жерде Құдай адамдардың тілін шатастырып, бірін-бірі түсінбейтін етіп қойған, нәтижесінде олар жан-жаққа қоныс аударған. Осы тілдік бөліну олардың тек өз тобының ішінде некелесуіне әкелді. Қытайлар — сол Бабылдан тараған халықтардың бірі. Сол кезеңде Жаратылыс пен Топан су оқиғалары олардың жақында ғана бастан өткерген тарихы болатын. Сондықтан олар дерексіз ұғымдар — мысалы, «азғырушы», «тілеу» немесе «құмарлық» — сияқты сөздерді жазбаша белгілегенде, өздеріне жақсы таныс, ауыздан-ауызға тараған осы оқиғаларды негізге алған.
Сол секілді, нақты есімдер мен заттық ұғымдарды — мысалы, «үлкен қайық» — сол есте сақталған ерекше тарихи оқиғаларға сүйене отырып бейнелеген. Осылайша, қытайлар өз жазуына өркениетінің басынан-ақ Жаратылыс пен Топан су туралы естелікті енгізген. Алайда уақыт өте келе, көбіне болатындай, бұл сөздердің бастапқы мағынасы мен себебі ұмыт болған. Егер бұл шындық болса, онда Жаратылыс — жай миф немесе астарлы метафора емес, нақты шынайы тарих болып табылады.
Қытайдағы «Шекаралық құрбандықтар»
Қытай өркениеті әлемдегі ең көне салтанатты дәстүрлердің бірін ұстанып келген. Шамамен б.з.д. 2200 жылдан бастап, Қытай императоры жыл сайын қысқы күн тоқырауында бір бұқаны көктегі Құдайға — Шан-Диге («Аспандағы Император») құрбандыққа шалып отырған. Бұл рәсім Қытайдың барлық әулеттері кезінде үздіксіз жалғасқан және тек 1911 жылы генерал Сун Ятсен Цин әулетін құлатқанда ғана тоқтатылған. Бұл құрбандық жыл сайын қазіргі Бейжіңдегі туристік орынға айналған Аспан храмында өткізілген.
Осылайша, 4000 жылдан астам уақыт бойы Қытай императорлары көктегі Жаратушыға құрбандық шалып келді.
Неге?
Ежелгі дана Конфуций (б.з.д. 551–479 жж.) осы сұрақты қойған болатын. Ол былай деп жазған:
«Аспан мен Жерге жасалатын құрбандықтар мәнін түсінген адам — патшалықты алақанға қарағандай оңай басқара алады».
Конфуцийдің пікірінше, осы құрбандықтардың мағынасын түсінген кез келген жан – мемлекетті басқара алатындай дана болмақ. Демек, құрбандық шалудың нақты себебі б.з.д. 2200 жылы басталғанымен, Конфуций заманына дейін-ақ (б.з.д. 500) ұмыт болған. Бірақ халық бұл дәстүрді әлі 2400 жыл бойы, яғни 1911 жылға дейін жалғастыра берген.
Мүмкін, олардың жазуындағы түпкі мағына жойылып кетпегенде, Конфуций өзі іздеген жауапты табар ма еді?
Мәселен, қытай иероглифіндегі «әділдік» сөзі қандай радикалдардан құралатынына назар аударайық:
мен + қой = әділдік
Яғни, «әділдік» деген ұғым — «менің» үстіндегі «қойдың» бейнесінен тұрады. Ал «мен» сөзі — «қол» мен «найза» (немесе қанжар) бейнелерінің қосындысы. Бұл сурет — менің қолым қойды құрбандыққа шалып, соның арқасында әділдікке қол жеткізетінім туралы түсінікті білдіреді. Яғни, менің орнымда қой өледі — мен үшін құрбан болады.
Киелі кітаптағы ежелгі құрбандықтар
Киелі кітапта жазылғандай, Мұса пайғамбар арқылы яһуди халқының құрбандық жүйесі орнағанға дейін-ақ көптен бері мал шалынатын болған. Мысалы, Адам ата мен Хауа анадан туған ұлы Әбіл, сондай-ақ Нұх пайғамбар да Құдайға құрбандық шалған (Жаратылыс 4:4 және 8:20). Демек, ең алғашқы халықтар құрбандықтың әділдікке жету үшін орнын басатын өлім екенін түсінген сияқты.
Иса Мәсіхтің есімдерінің бірі — «Құдайдың қозысы» (Жохан 1:29). Оның айқыштағы өлімі — адамзатқа әділдік сыйлайтын шынайы құрбандық болды. Киелі кітаптағы барлық мал құрбандықтары — соның ішінде ежелгі Қытайдағы Шекара құрбандықтары да — осы бір шынайы құрбандықтың көлеңкесі, бейнесі еді.
Ыбырайым пайғамбардың өз ұлы Ысқақты құрбан етуге дайын болғаны да, Мұсаның заманындағы Құтқарылу мейрамында шалынған қозы да — осыны меңзейді. Ежелгі қытайлар бұл шындықты тіпті Ыбырайым мен Мұсаға дейін-ақ ұққан секілді. Бірақ уақыт өте келе, Конфуций дәуіріне келгенде, олар бұл мағынаны ұмытып кеткен.
Құдайдың әділдігі ашылды
Бұл — адамдар Иса Мәсіхтің әділдік үшін құрбан болатынын адамзат тарихының ең алғашқы кезеңінен-ақ түсінгенін білдіреді. Бұл ежелгі түсініктің ізі тіпті зодиак белгі-жүйесінде де сақталып қалған. Исаның өмірі, өлімі және қайта тірілуі — бәрі Құдайдың алдын-ала жоспарлаған құтқару жолының бөлігі болды.
Алайда бұл шындық біздің адамдық инстинктімізге қарсы келеді. Біз көбінесе әділдік не Құдайдың мейірімімен, не өз еңбегімізбен келеді деп ойлаймыз. Біреулер Құдай тек мейірімді болғандықтан, күнә үшін еш төлем қажет емес деп есептейді. Енді біреулер төлем қажет екенін мойындаса да, оны өз жақсы істері арқылы өтей аламыз деп сенеді. Сондықтан біз өзімізді жақсы адам етіп көрсетуге, діндар болуға тырысамыз — және бәрі солай дұрыс болады деп үміттенеміз.
Ал Киелі жазба бұл оймен келіспейді. Ізгі хабар былай дейді:
«Енді Құдай адамды ақтау жолын ашты. Бұл жол — Заңға мойынсұнудан тыс жол. Тура осы туралы Таурат пен Пайғамбарлар алдын ала жазған еді. Құдай бұл әділдігін Иса Мәсіхке сенетін барлық адамдарға береді. Мұнда яһуди мен басқа халықтар арасында еш айырмашылық жоқ.»
Римдіктерге хат 3:21-22
Мүмкін, ежелгі халықтар біз ұмытып кетуге жақын қалған осы шындықты білген болар.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Жаратылыс кітабының ашылуы, Ч. Х. Канг және Этель Нельсон, 1979
- Жаратылыс және Конфуций шеше алмаған жұмбақ, Этель Нельсон және Ричард Бродберри, 1994