Адамдар көбіне бірін-бірі нәсіліне қарап топтастырады. Тері түсі сияқты физикалық ерекшеліктер адамдар тобын — яғни «нәсілді» — басқа топтан ажыратуды жеңілдетеді. Мысалы, кавказдықтарды «ақ нәсілді», ал азиялықтар мен африкалықтарды қара түсті деп атаймыз.
Осындай айырмашылықтарды байқау оңай болғандықтан, олар нәсілшілдікке алып келуі мүмкін. Нәсілшілдік — басқа нәсілдерге кемсіту, әділетсіздік, тіпті жаулық таныту. Бұл құбылыс қоғамды жауласуға, жеккөрушілікке итермелеп отыр және қазіргі таңда оның ауқымы кеңейіп келе жатқандай. Ендеше нәсілшілдікпен қалай күресеміз?
Нәсілшілдік мәселесімен бірге туындайтын тағы бір маңызды сұрақ бар: Нәсілдер қайдан шықты? Адамдар арасындағы осындай айырмашылықтар не себепті пайда болды? Және нәсіл мен тіл арасындағы байланысты ескерсек — әртүрлі тілдер қайдан шыққ
Осы сұрақтарға жауапты біз ежелгі Еврей жазбаларынан таба аламыз. Бұл мәтіндер қазіргі таңда естіп жүрген сан алуан тілдердің де, көріп жүрген түрлі нәсілдердің де бастауын сипаттайды. Бұл тарихи дерекпен таныс болу маңызды.
Адамзаттың генетикалық ұқсастығы және ортақ ата-бабалар
Бұл дерекке көшпес бұрын, адамзаттың генетикалық табиғатына қатысты бірнеше негізгі ұғымдарды түсініп алған жөн.
Біздің ДНҚ-дағы гендер — сыртқы келбетімізді, яғни физикалық ерекшеліктерімізді анықтайтын нұсқаулық іспетті. Адамдар арасындағы генетикалық әртүрлілік жануарлар әлеміндегі айырмашылықтарға қарағанда әлдеқайда аз. Орта есеппен алғанда, кез келген екі адамның ДНҚ-сындағы айырмашылық бар болғаны 0.6% құрайды — бұл екі макака маймылы арасындағы айырмашылықпен салыстырғанда өте аз.
PublicDomainPictures, CC0, via Wikimedia Commons
Адамдар генетикалық жағынан біркелкі болғаны соншалық, қазіргі таңда тірі жүрген барлық әйелдердің шығу тегі — аналық жолмен — бір әйелге барып тіреледі. Ғалымдар оны «митохондриялық Хауа» деп атайды. Осыған ұқсас ерлерге қатысты да «Y-хромосомалық Адам» деген түсінік бар. Бұл — қазіргі адамдардың бәрі еркек жағынан тікелей тарайтын ең соңғы ортақ ата-бабасы. Яғни біз бәріміз үздіксіз ерлер тізбегі арқылы соған барып тірелеміз. Киелі кітапта бүкіл адамзаттың Адам ата мен Хауа анадан тарағаны айтылады. Қазіргі генетикалық деректер бұл жазбамен үйлеседі. Тек көне қытайлық жазбалар емес, заманауи ғылым да Адам атаны баршамыздың ортақ бабамыз деп таниды.
Киелі кітапқа сәйкес адам нәсілдерінің шығу тегі
Сонымен, әртүрлі адам нәсілдері қалай пайда болды? Ежелгі Еврей жазбаларында Топан судан кейін бірнеше ұрпақ өткен соң адамдардың бүкіл жер бетіне қалай тарап кеткені сипатталады. Генетиканың негізгі қағидаларын ескерсек, бұл оқиғаның бүгінгі нәсілдердің қалыптасуына қалай әсер еткенін көруге болады. Мәтінде былай делінеді:
1 Жер бетіндегі бүкіл адамзат бір тілде, бірдей сөздерді қолданып сөйлейтін.
Жаратылыстың басталуы 11:1–4
2 Олар шығыс жаққа қарай қоныс аударып келе жатып, Шинар жерінен жазық алқап тауып, сонда қоныстанды.
3 Адамдар бір-біріне: «Келіңдер, кірпіш құйып, оны отқа күйдірейік!» — десті. Олар тас орнына күйдірілген кірпіш, ал лай орнына қарамай қолданды.
4 Сосын: «Өзімізге қала және төбесі көкке жететін мұнара салып алайық. Осылайша атымызды шығарамыз. Сонда жердің түкпір-түкпіріне бытырап кетпейміз», — деді.
Бұл үзіндіде сол кезеңде барлық адамдардың бір тілде сөйлегені көрсетілген. Сол бірліктің арқасында олар бірігіп, жаңа технологиялар ойлап тауып, биік мұнара тұрғыза бастады. Бұл мұнара жұлдыздардың қозғалысын бақылауға арналған болуы мүмкін, өйткені сол дәуірде астрология кең таралған ғылым болатын. Алайда Жаратушы Құдай былай деп шешім қабылдайды:
6 Жаратқан Ие: «Олар біртұтас халық болып, бір тілде сөйлеп, осындай істі бастады. Енді олар ойлағанын еш қиындықсыз жүзеге асыра беретін болады.
Жаратылыстың басталуы 11:6–9
7 Ендеше, түсіп барып, тілдерін шатастырайық, бірін-бірі түсінбей қалсын», — деді.
8 Осылайша Жаратқан Ие оларды сол жерден бүкіл әлемге таратып жіберді. Олар қаланың құрылысын тоқтатты.
9 Сондықтан бұл жерге «Бабыл» (шатыс) деген ат берілді. Себебі Жаратқан Ие сонда адамдардың тілін шатастырып, оларды жер жүзіне бытыратып жіберді.
Тарихи деректер де өркениеттің ежелгі Вавилонда (қазіргі Ирак) басталғанын және осы аймақтан бүкіл жер бетіне тарағанын растайды. Киелі кітаптағы бұл оқиға тілдердің не себепті пайда болғанын түсіндіреді. Тілдер шатастырылғандықтан, ата-баба халқы әртүрлі рулар мен тілдік топтарға бөлінді.
Генетика тұрғысынан Бабыл оқиғасының салдары
Jl FilpoC, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Әртүрлі рулар бір-бірін түсінбегендіктен, бір-біріне сенімсіздік таныта бастады. Күнә енген бұл дүниеде олар өз қауіпсіздігін сақтау үшін өзге рулардан бөлек тұруды жөн көрді. Нәтижесінде, тілге қарай бөлінген бұл топтар өзара некеге тұрмады. Осылайша, бір ұрпақтың ішінде-ақ рулар генетикалық тұрғыдан оқшауланып, түрлі аймақтарға шашырап кетті.
Пуннет шаршысы және нәсілдердің пайда болуы
Нәсілдік айырмашылықтарды — әсіресе тері түсін — осы тарихи оқиғамен байланыстыра отырып қарастырайық. Тері түсі — нәсілдік айырмашылықтың ең танымал белгісі. Ол терідегі меланин ақуызының мөлшеріне байланысты болады. Ақ теріде меланин аз, қара теріде — көп, ал өте қара теріде меланин өте көп болады. Барлық адамдардың терісінде меланин бар, тек мөлшері әртүрлі.
Бұл меланин деңгейін бірнеше ген реттейді. Кейбір гендер меланинді көбірек өндіреді, ал басқалары — азырақ. Осы айырмашылықтарды сипаттау үшін ғалымдар Пуннет шаршысы деп аталатын құралды қолданады.
Мысал ретінде меланинді реттейтін екі генді — A және B — алайық. Бұл гендердің екі нұсқасы бар:
- Ma және Mb — көп меланин өндіреді,
- ma және mb — аз меланин өндіреді.
Егер ата-аналардың екеуі де осы аллельдердің әр түріне ие болса (яғни гетерозиготты болса), олардың балаларының генетикалық комбинациясы Пуннет шаршысы арқылы төмендегідей көрсетіледі. Бұл 16 түрлі комбинацияны көрсетеді — және осы комбинациялар әртүрлі тері түсіне себеп болады
Бабыл мұнарасы және Пуннет шаршысы: нәсілдердің қалай пайда болғанын түсіну
БаБабыл мұнарасы оқиғасы Пуннет шаршысындағыдай гетерозиготты ата-аналармен болған деп есептесек, тілдердің шатасуынан кейін адамдар бір-бірін түсінбей, өзара үйленуді тоқтатқан. Осылайша әрбір генетикалық топ (Пуннет шаршысының әрбір торы) басқа топтардан репродуктивті түрде оқшауланып қалды. Мысалы, MaMb (ең қара терілі) адамдар тек өздері сияқты MaMb топпен ғана некеге тұратын болса, олардың ұрпақтары әрдайым қара терілі болып қала береді, өйткені оларда меланинді көп мөлшерде өндіретін гендер ғана сақталады. Дәл сол сияқты, mamb (ең ашық терілі) адамдар тек өздері сияқты mamb тобымен үйленсе, олардың ұрпақтары үнемі ақ терілі болады. Осылайша, Вавилон мұнарасындағы оқиға — әртүрлі топтардың тілдік себептермен репродуктивті оқшаулануына әкеліп, нәсілдер деп аталатын қазіргі сыртқы айырмашылықтардың қалыптасуын түсіндіреді.
Генетикалық әртүрлілік бір отбасында да байқалады
Бүгінде біз бұл әртүрлілікті кей отбасылардан да байқай аламыз. Мәселен, Мария мен Люси Айлмер — бір анадан туған егіздер. Бірі — ақ терілі, екіншісі — қара терілі. Бұл олардың ата-аналары гетерозиготты болғанын және әртүрлі тері түсін беретін гендердің түрліше үйлескенін көрсетеді. Мұндай жағдай генетикалық араласудың арқасында пайда болады. Бірақ егер осындай әртүрлі ұрпақтар өзара некеге тұрмай, бір-бірінен репродуктивті түрде оқшауланса, онда олардың тері түсі ұрпақтан-ұрпаққа сақталып қалады. Бұл — Бабыл мұнарасынан кейінгі тілдік оқшауланудың салдары ретінде қарастырыла алады.
Бір отбасы – нәсілдік айырмашылық жоқ
Нәсілдердің қалай пайда болғанын түсінсек, онда біз бәріміздің ортақ бір адам отбасынан шыққанымызды да түсінеміз. Бұл — нәсілшілдікке ешқандай негіз жоқ екенін білдіреді. Киелі кітапта былай делінеді:
26 Ол (Құдай) бір адамнан бүкіл адамзаттың ұлттарын таратып, оларды жер жүзіне мекендетті. Олардың өмір сүретін мерзімдері мен тұратын шектерін де белгілеп қойған.
Елшілердің істері 17:26–27
27 Мұның барлығы адамдар Құдайды іздесін, мүмкін, іздеп жүріп, Оны тауып алар деген мақсатпен жасалды. Өйткені Ол әрқайсымыздан алыс емес.
Демек, біз — барлығымыз, тері түсіне, тіліне немесе ұлтқа қарамастан, бір түпнұсқа ата мен анадан тараған үлкен әрі алуан түрлі бір отбасы екенбіз. Киелі кітап бойынша, Құдай бұл әртүрлілікті біз Оның өзін іздесін деп жаратты. Ол барлық халықтардың ішінен бір ерекше халықты таңдап, Өз жолын сол арқылы ашып көрсетті.
Нәсілшілдікке қарсы не істей аламыз?
Нәсілшілдікті жою және оған күнделікті өмірде қарсы тұру үшін біз төмендегідей нақты әрекеттер жасай аламыз:
1. Өзімізді ағарту
Нәсілшілдіктің мәнін, оның жеке адамдар мен тұтас қоғамға қалай әсер ететінін түсіну үшін білімімізді тереңдетуіміз қажет. Мысалы, нәсілшілдіктің тарихи және қазіргі көріністерін зерттеп, оның зардаптарын түсінуге тырысуымыз керек.
2. Нәсілшілдікке қарсы үн қату
Нәсілшілдік жұмыс орнында, қоғамда немесе күнделікті өмірде көрінсе де, біз оған бей-жай қарамауымыз қажет. Бұл дегеніміз — нәсілшіл әзілдер мен сөз тіркестеріне жол бермеу, стереотиптерді қолдамау және нәсілдік теңсіздікті қалыптастыратын жүйелер мен құрылымдарды сынға алып, олардан есеп сұрау.
3. Нәсілшілдікке қарсы бастамаларды қолдау
Нәсілдік әділеттілік үшін күресіп жүрген азаматтық құқық ұйымдарына, жергілікті қауымдастық топтарына немесе құқық қорғау қозғалыстарына қолдау көрсете аламыз. Бұл тек қаржылай көмектесу емес, сонымен қатар олардың жұмысына ерікті ретінде қатысу, ақпарат тарату сияқты жолдармен де жүзеге асады.
4. Өзіміздің көзқарастарымызды қайта бағалау
Кейде бізде өзіміз байқамайтын, жасырын нәсілшіл көзқарастар болуы мүмкін. Сондықтан өз ішкі ой-пікірлерімізге сын көзбен қарап, қажет болса, олардан арылу үшін саналы түрде жұмыс істеуіміз керек.