Қасиетті Құран Мұса пайғамбар (ғ.с.) Таурат заңын алу үшін тауға кеткен кезде Исраил халқының алтын бұзауға табынғанын баяндайды:
«Мұсаның елі – ол кеткен соң, өздерінің әшекей заттарынан мөңірейтін бұзаудың мүсінін жасап алды. Олар оның өздеріне сөйлемейтінін әрі тура жол көрсете алмайтынын көрмеді ме? Олар соған табынып, зұлымдық жасады.»
Ағраф сүресі 7:148
Бұл ауыр қателікке байланысты Тәуратта Алла Тағала тұрақты әмірін берді. Бұл Он өсиеттің үшіншісі:
«Аспанда, жерде және суда бар нәрселердің ешқайсысынан өзіңе бейне жасап алма!
Заңды қайталау 5:8–10
Оларға бас иіп, табынба! Мен – сенің Құдай Иеңмін. Мен қызғаншақ Құдаймын. Мені жек көретіндердің күнәсін ұрпақтарына дейін жазалаймын, ал Мені сүйіп, өсиеттерімді орындайтындарға мың ұрпағына дейін рақымымды төгемін.»
Бейнелерге тыйым
Құран да, Тәурат та бейне жасауға тыйым салады. Екеуі де адамның жасаған бейнесі оны Жаратушының орнына қоятынын және пұтқа табынушылыққа жетелейтінін айтады.
Адам жасаған кез келген бейне – өмірсіз, жансыз, сөйлемейтін мүсін ғана. Бұл Мұса пайғамбар болмаған кезде Һарунның қателесіп жасап қойған алтын бұзауы сияқты.
Бірақ Жаратушы – жоқтан бар етуші. Ол Өз бейнесінде лайықты жаратылыс жасай ала ма? Тәураттың бірінші тарауында Алланың адамзатты жаратқаны былай сипатталады:
«Құдай: “Адамды Өз бейнемізге ұқсас етіп жаратайық. Олар теңіздегі балықтарға, аспандағы құстарға, мал мен аңдарға, жерде жорғалаушы барлық мақұлықтарға иелік етсін”, – деді.
Жаратылыстың басталуы 1:26-27
Осылайша Құдай адамды Өз бейнесіне сай етіп жаратты: еркек пен әйел етіп жаратты.»
«Құдайдың бейнесінде»
Алла адамзатты «Өз бейнесінде» жаратты деген сөз екі қолы, басы бар деген материалдық ұқсастықты білдірмейді. Мұндағы негізгі ой – біздің негізгі, рухани-тұлғалық қасиеттеріміздің түп төркіні Құдайдан бастау алады. Адамзаттың тәнге жатпайтын басты сипаттары (ақыл, сезім, ерік, ар-ождан, қарым-қатынасқа ұмтылу) Алланың Өзіндік қасиеттерінен туындайды. Қасиетті кітаптарда Алла қалайды, ренжиді, қуанады, ашуланады, мейірім етеді — бізде болатын сезімдердің түп үлгісі сонда. Біз күн сайын таңдау жасаймыз; Алла да ерік білдіріп шешім шығарады. Біз ойланамыз, пайымдаймыз; Алла да ақыл-парасат иесі. Бізде ақыл, сезім, ерік бар — өйткені Алла солардың Иесі, әрі бізді Өз бейнесіне сай жаратқан.
Біз «мен» және «сен» деп өзін де, өзгені де танитын жеке тұлғалармыз. Біз зат емеспіз. Сен осылайсың, себебі жаратушың — жеке, қарым-қатынасқа ашық Құдай. Ол «Жұлдызды соғыстардағы» бейтарап «Күш» секілді безбенделген энергия емес. Ол тірі, қатынас орнататын Жаратушы — және біз Оның бейнесіндеміз.
Неліктен біз сұлулықты ұнатамыз?
Адам тек тіршілік ету үшін ғана жаратылған жоқ. Біз өнерді, драманы, әсем әңгімелерді, табиғаттың көркін, музыканы, би қимылын жақсы көреміз. Музыка өмірімізді байытып, кейде билетіп жібереді. Жақсы хикаялардағы батырлар, қиянатшылдар, шиеленіс — бәрі қиялымызды қозғайды. Демалу, шаттану, ойлану үшін біз түрлі өнер түрлеріне жүгінеміз. Неге? Себебі Құдай — Жаратушы ғана емес, Суретші. Ол жаратқан дүниеде әсемдік бар, ал біз Оның бейнесінде болғандықтан сұлулықты іздейміз, бағалаймыз, жасап та көреміз. Өзімізге сұрақ қояйық: Неге біз драмада, музыкада, би мен табиғатта, әдебиетте әдемілікті іздейміз? Атеист философ әрі когнитивтік ғылым маманы Дэниел Деннет бұл туралы былай дейді:
«Музыка неге бар? Қысқа жауабы бар, әрі ол белгілі бір деңгейде дұрыс: біз оны жақсы көретіндіктен бар, сондықтан оны қайта-қайта жасай береміз. Бірақ неге жақсы көреміз? Өйткені ол әдемі. Ал неге ол бізге әдемі? Бұл — биологиялық тұрғыдан орынды сұрақ, бірақ оған әлі толық жауап жоқ.»
— Дэниел Деннет, Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon, 43-бет.
Жалпы өнердің (музыка, мүсін, өрнек, поэзия, қолөнер) бәрі біз үшін неге соншалық маңызды? Неліктен оларды көргенде рухымыз сергіп, жүрегіміз толқиды? Құдайсыз бұл сұраққа тұтастай жауап беру қиын. Ал Тәураттың көзқарасына сүйенсек, Алла әлемді әсем етіп жаратқан және әсемдіктен ләззат алады. Біз Оның бейнесінде болғандықтан, сұлулықты солайша сүйеміз.
Математикадағы сұлулық
Эстетикалық сұлулықпен тығыз байланысты тағы бір нәрсе — математика. Геометриялық қатынастардан пайда болатын өрнектер фракталдар сияқты әдемі және математикалық жағынан көркем пішіндерді қалыптастырады. Төмендегі видеоны қарап, Мандельброт жиынының көркемдігін көріңіз және мына сұрақты қойыңыз: Неліктен сандар сияқты абстрактілі ұғымдар бүкіл ғаламның тәртібін басқара алады? Және неге біз бұл тәртіпті сұлулық ретінде қабылдаймыз?
Адам бойындағы ар-ұждан (мораль) қайдан пайда болады?
«Алланың бейнесінде жаратылғанымыз» біздегі ішкі адамгершілік сезімді түсіндіреді. Біз «жаман» және «жақсы» әрекеттердің не екенін түсінеміз – тіпті тіліміз бен мәдениетіміз әртүрлі болса да. Адамгершілікке сай ойлау – бізге табиғи түрде берілген. Бұл туралы танымал атеист Ричард Докинз былай дейді:
“Біздің моральдық пайымдарымызды басқарып тұрған – бәрімізге ортақ моральдық грамматика… Тіл сияқты, бұл моральдық грамматиканы құрайтын қағидалар біздің санамыздан тыс жұмыс істейді.”
— Ричард Докинз, Құдайдың адасуы, б. 223
Докинз дұрыс айтады: дұрыс пен бұрыс бізге туа біткен сияқты. Бірақ неліктен біз осындаймыз – ол жағын түсіндіру қиын. Ал бұл түсініспеушілік Алланың бізге адамгершілік бағыт-бағдар бергенін ескермегенде туындайды. Мысалы, тағы бір танымал атеист Сэм Харрис былай дейді:
“Егер сен дін – моральдың жалғыз нақты негізі деп сенсең, онда атеистер діндарлардан аз моральды болуы тиіс.”
— Сэм Харрис, Христиан ұлтына хат, б. 38–39
Бірақ Харрис қателеседі. Тәуратта айтылғандай, адамгершілік сезімі діннен емес, Алланың бейнесінде жаратылғанымыздан туындайды. Сол себепті атеистер де, басқалар сияқты, дұрыс пен бұрысты ажырата алады және адамгершілікпен әрекет ете алады. Бірақ олар біз неліктен осындаймыз — соны түсінбейді.
Неліктен біз қарым-қатынасқа бейімбіз?
Өзіңді түсінудің бастауы – Жаратушының бейнесінде жаратылғаныңды мойындау. Адамдардың қарым-қатынасқа қаншалықты мән беретініне назар аудару қиын емес. Жақсы фильмді көру – бір басқа, ал оны досыңмен бірге көру – мүлде өзгеше әсер. Біз әрдайым достар мен жақындарымызды іздейміз, онымен қуаныш пен қиындықты бөліскіміз келеді.
Керісінше, жалғыздық, отбасындағы немесе достар арасындағы реніш бізге үлкен күйзеліс тудырады.
Құдай – Махаббат
Егер біз Құдайдың бейнесінде жаратылсақ, онда Одан да дәл осындай қасиетті күтуіміз орынды – және біз оны көреміз. Інжіл былай дейді:
«Құдай — Махаббат…»
— Жоханның 1-хаты 4:8
Інжіл Алланың бізге және өзгелерге деген махаббатқа қаншалықты мән беретінін қайта-қайта атап өтеді. Иса Мәсіх (ғ.с.) ең маңызды екі өсиет – Аллаға деген махаббат және адамға деген махаббат екенін үйреткен.
Егер біз Алланы тек «Жоғары Жаратушы» ретінде ғана елестетсек, онда біз қасиетті кітаптардағы Құдайды емес, өз қиялымыздағы Құдайды жасап алған боламыз. Ол расында Жоғары Жаратушы, бірақ Ол сонымен қатар терең қарым-қатынасты қалайтын тұлғалы Жаратушы. Оның бойында махаббат тек бір қасиет емес – Ол Махаббаттың Өзі.
Сіз – құндылық бейнесі
Мысырдың 100 фунттық банкноты — Сфинкстің бейнесі
Енді бейнелер жайлы аз-кем ойланайық. Біз тек аса қадірлі бейнелерді құнды заттарға қоямыз. Әлемдегі көп елдердің ақшасында сол ел тарихындағы негізін қалаған немесе құрметті тұлғалардың бейнелері бейнеленген. Мысалы, Мысырдың 100 фунттық купюрасында сфинкстің бейнесі бар. Себебі сфинкс — Мысырдың ерекше әрі бағалы тарихи мұрасы. Ол күнделікті кездесетін зат емес, құнды символ. Сіз ешқашан банкнотта апельсин сияқты жай ғана заттың бейнесін көрмейсіз. Бейнедегі құндылық — оның бейнелеп тұрған нысанынан туындайды. Сфинкстің бейнесі мысырлықтар үшін аса бағалы болғандықтан, олар оны өздерінің қазыналарына — ақшаға бейнелейді.
Сол сияқты, сіз Алланың бейнесінде жаратылғандықтан (өзге ешқандай бейнеде емес), сіз шексіз құндысыз. Байлығыңызға, жасыңызға, біліміңізге, әлеуметтік мәртебеңізге, тіліңізге немесе жынысыңызға қарамастан, «Құдайдың бейнесінде» болғаныңыз үшін өзіңіздің қадіріңіз бен абыройыңыз бар. Алла мұны біледі және сіздің де мұны түсінгеніңізді қалайды.ыз, себебі сіз «Құдайдың бейнесінде» боласыз. Мұны Алла біледі және сенің де осыны түсінуіңді қалайды.
Бірақ мәселе бар! Неге?
Егер Алла бізді Өз бейнесінде жаратқан болса, біз неге соншалықты ақымақ әрі соқырмыз? Таураттың алғашқы тарауында Алла адамзатты табиғатқа билік етуге – оны басқаруға жаратты. Бірақ Мұса пайғамбардың (ғ.с.) дәуіріне жеткенде, адамдар керісінше табиғатқа табынып кетті – алтын бұзауға табынғандай. Бұл тәртіп неге төңкеріліп кетті? Егер біз Оның бейнесінде болсақ, неге әлемде шексіз жемқорлық, азап пен өлім бар?
Таурат бұл жағдайдың қалай туындағанын баяндайды. Бұл Құдай бүгінгі адамзатқа қарағанда не көретінін түсіндіреді. Забурда былай жазылған:
Ақылсыз жүрегінде:
“Құдай жоқ” дейді.
Олар бұзылған, істері жиркенішті;
жақсылық істейтін ешкім жоқ.Жаратқан Ие көктен қарап тұр,
— Забур 13:1–3 (кейбір аудармада 14:1–3)
адамзаттың бәріне,
түсінетін біреу бар ма,
Құдайды іздейтін біреу бар ма деп.
Бәрі теріс жолға түсіп, бұзылды;
жақсылық істейтін ешкім жоқ,
бірде-біреу де жоқ.
Мұның қалай пайда болғанын түсіну үшін келесіні қарастырамыз.